Verticaliteit en rangbewustzijn in organisaties

Onze moderne, alsmaar complexer wordende wereld roept om 'horizontaliteit': om partnerschap, om gedeeld leiderschap, om communicatieve wederzijdsheid, gelijkwaardigheid en inclusie, om generatieve dialoog, multipartij-samenwerking, cocreatie, om een 'diepere' democratie. Het is enkel op die manier dat we de grote uitdagingen van vandaag en morgen zullen kunnen trotseren. Het is enkel op die manier dat de complexiteit van wat er aan de hand is, zich kan weerspiegelen in de manier waarop we samenwerken. Het goede nieuws is dat alsmaar meer mensen dat lijken te gaan beseffen. Velen hebben in de loop van hun leven de kans om te mogen ervaren dat er heel mooie dingen kunnen ontstaan waar er sprake is van samenhorigheid, collectief leren en gemeenschapszin is.

En tegelijk… kijken horizontale plekken eerder een uitzondering op de regel te zijn in een wereld die gedomineerd wordt door 'verticaliteit' waarin mensen op de een of andere manier boven en onder elkaar staan. 'Horizontaliteit' is ook niet zelden retoriek om 'verticaliteit' bewust of onbewust toe te dekken. Verder zijn er 'horizontale' experimenten die op een fiasco uitdraaien omdat 'verticale' dynamieken worden ontkend of onderschat, en omdat het ontwikkelingsproces niet goed wordt aangepakt. Hoe belangrijk en nastrevenswaardig horizontaliteit ook is, verticaliteit blijft een belangrijk aspect van onze condition humaine. Daarom kunnen we – paradoxaal genoeg – horizontaliteit enkel laten ontstaan door verticaliteit te erkennen als een 'procesrealiteit' die voortdurend opduikt. Het is enkel door ons hiervan dus bewust te zijn en er op een verstandige, wijze manier te leren mee omgaan, dat we stappen vooruit kunnen zetten.

Verticaliteit heeft in de eerste plaats met macht te maken. Macht toont zich in verschillende vormen en daarover schreef ik de blog Invloed, macht & kracht in samenwerking. Naast macht speelt er zich in de verticaliteit van organisaties en samenleving nog een subtielere dynamiek af: rang of het gevoel van superioriteit dat mensen tegenover elkaar hebben. Rang wordt meestal impliciet, subtiele, indirect gecommuniceerd via signalen van minachting. Minachting is een krachtige vorm van machtsuitoefening waarin mensen anderen miskennen (en dus psychologisch straffen). Het gevoel van superioriteit komt voort uit het wereldbeeld waarin mensen leven en het daarmee samenhangend waardenpatroon. Op basis daarvan kunnen er ook verschillende bronnen van rang worden onderscheiden. Ziehier enkele voorbeelden (losjes gebaseerd op het Spiral Dynamics model):

A. Het behoren tot een bepaalde groep met een uitgesproken sociale identiteit vanuit een bepaald geloof of levensvisie: de eigen stam kijkt neer op de andere. Het komt eraan om de macht van de stam te vrijwaren of uit te breiden. En de stamvader wordt vergoddelijkt.

B. Maatschappelijke status: je positie in het organisatieorganigram, een beroep uitoefenen met hoog aanzien, je opleidingsniveau, behoren tot exclusieve, elitaire kringen, … Kortom, een klassenmaatschappij: hoger in een piramide gepositioneerde mensen kijken neer op lager gepositioneerden.

C. De mate waarin je jezelf als deskundig en succesvol percipieert en de mate waarin je dat succes kan veruitwendigen in materiële welvaart. Dit is de wereld van de scores, trofeeën, bonussen, promoties, dure wagens, … De mensheid bestaat uit 'winners' en 'losers'. Succesvolle mensen kijken neer op meer minder succesvolle.

D. De inversie van de drie voorgaande: de mate waarin het behoren tot een 'stam', maatschappelijke status en succesvolheid net níet belangrijk worden gevonden. Iedereen is in die opvatting tegelijk verschillend (en dus niet gelijk) én toch gelijkwaardig. Maar er vanuit deze mindset wel neergekeken op zij die zich op basis van bovenstaande criteria [A-C] superieur voelen.

E. Persoonlijk en spirituele ontwikkeling. Denk hier ook aan de morele superioriteit van de onderdrukten. Of aan de wijsheid opgedaan uit levenservaringen, tegenslagen en beperkingen. Als we onszelf als wijs of verlicht beschouwen, kunnen we ons op basis daarvan ook verheven voelen.

Elk van deze vormen van rang wordt ontleend aan de idee dat we tot een reële of denkbeeldige groep behoren die specialer of uitzonderlijker is dan de rest van de mensheid. In zekere zin gaat het over een collectieve vorm van narcisme waarbij de eigen superioriteit wordt gedeeld met enkele anderen die behoren tot de selectieve 'in-group'.

Macht en rang hangen in piramidale systemen, zoals in zo goed als alle organisaties, dikwijls samen. Enerzijds kunnen we aan macht rang ontlenen: "ik heb macht en dus ben ik superieur". Anderzijds kunnen we bij gebrek aan macht toevlucht zoeken in rang. Rang is hier dan de subtiele macht van de machtelozen: "ik kijk neer op zij die macht nastreven of met hun macht onhandig (lees: verkeerd) omgaan". Rang laat de machteloze toe om zich boven de machtige te plaatsen.

Iedereen op deze planeet, afgezien van mogelijk enkele verlichte geesten, heeft de diepmenselijke behoefte om van waarde te zijn. Iedereen wil 'goed genoeg' zijn. Sommige mensen hebben een onvoorwaardelijk gevoel van eigenwaarde: "ik ben sowieso OK", maar voor velen is dit gevoel voorwaardelijk: "ik ben maar OK indien…". Vervolgens zoeken mensen (onbewust) strategieën om het gevoel van niet te volstaan te vermijden, zoals perfectionisme, voor iedereen goed willen doen, maar ook bijvoorbeeld machtshonger en narcisme. Rang is ook zo'n strategie ter bescherming van het fragiele eigenwaarde-gevoel. De idee van in dit leven 'goed bezig' te zijn kan worden gestabiliseerd door ons aan te sluiten bij een (denkbeeldige) groep van mensen die zich om de een of andere reden boven anderen verheven zouden zijn. De mogelijkheid tot miskenning lijkt hiermee enigszins buiten spel te worden gezet. Maar de achterliggende fragiliteit vanuit "ik ben maar OK indien…" blijft onopgelost.

In organisatie kunnen er zowel binnen als tussen professies zulke groepen ontstaan. Rang kan daarbij worden versterkt door competitie of conflict of je lager bevinden in de hiërarchie, omdat in dergelijke situaties de eigenwaarde onder druk komt te staan.

Macht en rang zijn geen vieze woorden. Ze maken gewoonweg deel uit van onze menselijkheid. Dat macht en rang een rol spelen in de interactie en samenwerking tussen mensen, is een gegeven. De mate waarin varieert weliswaar in functie van de situatie, maar ook daar waar ze zo goed als afwezig lijken, liggen ze voortdurend op de loer om de kop op te steken. Macht en rang zijn altijd ergens op de voor- of achtergrond aanwezig. Een belangrijk organisatievraagstuk (en samenlevingsvraagstuk) is dan ook hoe we ermee omgaan.

Van Arnold Mindell heb ik geleerd hoe belangrijk het is dat mensen zich bewust worden van hoe ze met hun eigen rang omgaan in de samenwerking/samenleving met anderen, en dat ze zich daarbij bewust worden van de indirecte signalen van minachting die ze uitzenden: bijv. door anderen te onderbreken als ze spreken, door ze niet uit te nodigen of te negeren in conversaties, door geen oogcontact te maken of te fronsen, door te labellen en te roddelen, kat uit de boom te kijken, ... Om die bewustwording te bevorderen is het belangrijk dat in samenwerkingsverbanden rang-gedrag en het ongewenste effect ervan bespreekbaar worden gemaakt: meta-communicatie. Verder kan een goede begeleiding van conversaties de manifestatie van dysfunctionele dynamieken mogelijk voorkomen. En ten slotte is het een levensoefening om zelf als burger, collega, als leidinggevende, als begeleider de bewustzijnspositie van 'rangloosheid' te cultiveren: niet belangrijker of onbelangrijker zijn dan een ander. Dat betekent dat we onze eigenwaarde niet laten afhangen van de vergelijking met andere mensen, en dat we die dus louter en alleen ontlenen aan ons mens-zijn zelf en de progressie die we maken op ons persoonlijk ontwikkelingspad én hieraan geen rang ontlenen. Door deze belichaming van 'horizontaliteit' kunnen we een verschil maken. Niemand is gelijk want we zijn allemaal verschillend. Ook zijn we niet gelijkwaardig, tenzij we dat – een beetje meer – samen zo maken.